Monday, December 16, 2019
Vai trò của giáo sỹ thừa sai và giáo dân với việc thực dân Pháp xâm lược Việt Nam
9:57 PM
Alexandre De Rhodes
Cao Huy Thuần
Chế độ VNCH
Công giáo VN
Hội thừa sai Paris
Lịch sử nhà Nguyễn
Lịch sử Pháp thuộc
Lịch sử Việt Nam
Linh mục Trương Bá Cần
 |
Trước khi viết stt này, mình cũng cẩn thận tra cứu sách lịch sử chính thống của Viện Sử và của Đào Duy Anh thì thấy viết rất thiên lệch, hầu như ít nói chi tiết tới việc giết đạo, cấm đạo. 1 số sách LS phổ thông như VNSL cũng không có nhiều chi tiết. Đặc biệt, cuốn "Giáo sỹ thừa sai và chính sách thuộc địa của thực dân Pháp" của Cao Huy Thuần viết rất chi tiết, nhưng lại 1 chiều. Cuốn này là cẩm nang của anh em thiện lành và bò đỏ trong thời gian qua dùng để chửi Công giáo, giáo sỹ Alexandre De Rhodes và chữ quốc ngữ. Tất nhiên mình có tham khảo song song với các sách khác (tầm 10 cuốn với đủ góc nhìn). Vì thế mình có thể tự tin là có được góc nhìn đa chiều, không bị thiên lệch do thiếu tư liệu.
Cao Huy Thuần là 1 phật tử, ông tự nhận là đệ tử của Thích Trí Quang, tức là người chống Công giáo. Cuốn sách nói trên là luận văn TS của ông ở Pháp vào năm 69 (sau sự kiện Phật giáo năm 63). Đây là 1 công trình đồ sộ của ông về lịch sử thời Pháp thuộc, có rất nhiều thông tin, trích nguồn rất kỹ, đúng theo phong cách viết sử kiểu Tây. Tuy nhiên, khi đọc kỹ thì mình thấy ông Thuần viết khá là 1 chiều, không khách quan, lộ rõ tư tưởng chống Công giáo. Stt này của mình không nhằm mục đích phê bình toàn bộ cuốn sách, vì điều đó cần rất nhiều thời gian và công sức. Với khuôn khổ stt, mình chỉ chỉ ra những chỗ ông Thuần không viết đến, đây là cách viết 1 chiều rất khôn khéo của Cao Huy Thuần, nhưng lại khiến cho độc giả hiểu sai bản chất vấn đề. Đây là 1 luận án TS lịch sử ở ĐH Paris, nên nó phải rất công phu, chính vì sự công phu đó nên nó dễ thuyết phục độc giả.
Mình phải dùng tới 4 cuốn sách khác để đối chiếu để thấy các chỗ thiếu sót của ông Thuần, trong đó có 2 cuốn khác cũng là luận án TS lịch sử ở Pháp, xuất bản trước ông Thuần. 1 cuốn của nhà báo, sử gia nổi tiếng của Pháp về VN, ông Philippe Devillers. 1 cuốn viết về cuộc đời của TGM Puginier do 1 linh mục người Pháp viết.
Cuốn được tham khảo nhiều nhất là cuốn "Hoạt động ngoại giao của Pháp nhằm củng cố cơ sở tại Nam Kỳ" của linh mục Trương Bá Cần. Đây cũng là luận văn tiến sỹ lịch sử của ông tại ĐH Văn khoa Paris năm 1963 (có trước luận văn của ông Thuần-1969). Đặc biệt, LM Trương Bá Cần còn là 1 cha tuyên úy ở VNCH, thiên tả, từng bị chính quyền VNCH bỏ tù vì phản chiến. Sau 1975 đến khi chết-2009, ông là TBT nguyệt san Công giáo và Dân tộc.
Mình phải viết điều này để anh em bò đỏ thấy rằng không phải vì LM Trương Bá Cần là người Công giáo mà viết thiên lệch. Bởi vì ông này có lập trường dân tộc, thiên tả, không phải người chống cộng. Hơn nữa, đây cũng là 1 luận án TS lịch sử tại Paris, nên nó phải có giá trị nhất định. Để phản biện 1 luận án TS LS thì không gì tốt hơn là dùng 1 luận án TS LS khác của 1 linh mục (rành Công giáo hơn Phật tử).
Lược sử việc truyền đạo và cấm đạo trước khi Pháp xâm lược
Như mọi người đã biết, việc truyền đạo vào VN không hề đơn giản. Những giáo sỹ đầu tiên đến VN là những cha người Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, chứ không phải người Pháp. Ở các thuộc địa khác cũng như vậy, do 2 nước này là những nước thực dân đầu tiên, do họ có những nhà thám hiểm đầu tiên tìm ra châu Mỹ và đường biển sang châu Á. Các cha người TBN là đông hơn cả, do người TBN đã tìm ra Philippines để chiếm từ thế kỷ 16, vì thế họ tới VN từ rất sớm, từ thế kỷ 17.
Nổi bật nhất là 1 giáo sỹ người Pháp, thuộc dòng Tên Bồ Đào Nha là Alexandre De Rhodes. Sau khi Nhật cấm đạo và bế quan, các thừa sai Bồ Đào Nha từ Macao được lệnh chuyển hướng về An Nam, ông được cử tới Đàng Trong từ tháng 12/1624, sau đó ông ra Đàng Ngoài từ 1627-1630. Ông học tiếng Việt khá nhanh và quy đạo cho hàng ngàn người Việt, trong đó có cả quan lại và gia đình họ. Sự truyền đạo này khiến cho giới sư sãi và sủng thần của các chúa tức giận, do đạo Thiên chúa có quá nhiều khác biệt với đạo Phật và phong tục, tập quán của người Việt. Thế là nhanh chóng có sự truy bức và có những người tử vì đạo đầu tiên.
Năm 1630, A. D. Rhodes bị chúa Trịnh Tráng trục xuất khỏi Đàng Ngoài (ông có viết sách về Đàng Ngoài, có bản dịch tiếng Việt). Trở về Đàng Trong năm 1640, ông lại bị chúa Nguyễn trục xuất vào tháng 7/1645. Sau đó ông không bao giờ quay lại VN (Đại Việt) nữa. A. De Rhodes đã soạn được cuốn từ điển Việt - Bồ - La, là cống hiến lớn nhất cho việc hình thành chữ quốc ngữ của ông.
Quay về châu Âu, năm 1650, ông đã trình bày ở Rome về thành tựu trong việc truyền đạo ở An Nam và đề nghị giải phóng việc truyền đạo này ra khỏi người Bồ Đào Nha, thay vào đó là hướng sang sự bảo trợ của người Pháp.
A. De Rhodes đến Paris vào năm 1653 để vận động cho việc truyền giáo thông qua sự bảo trợ của người Pháp. Năm 1658, Rome tán thành kế hoạch của Rhodes lập ra 1 "Đoàn phương Đông". Hai người Pháp được bổ nhiệm làm Khâm mạng tòa thánh ở Đàng Trong và Đàng Ngoài.
Năm 1660, Hội thừa sai Paris (SMEP) được thành lập với mục đích truyền giáo và đào tạo ở Xiêm và Đông Dương (sau này) các giáo sỹ bản xứ. Hội SMEP trực thuộc Rome nhưng phương tiện vật chất chủ yếu do Pháp cung cấp.
Ngay sau đó, công ty Đông Ấn Pháp được thành lập vào năm 1664, phụ trách việc thúc đẩy thương mại với Ấn Độ và các nước phương Đông. Họ là cặp bài trùng với các giáo sỹ thừa sai vì có trách nhiệm vận chuyển và trợ giúp các giáo sỹ. Lưu ý lúc đó còn có các công ty Đông Ấn Hà Lan (chiếm Indonesia) và Đông Ấn Anh (chiếm Ấn Độ và Malaysia). Xin nhớ là vào thời gian đầu, các công ty đó quản lý các thuộc địa nói trên chứ không phải là nhà nước Anh và Hà Lan. Nhưng công ty Đông Ấn Pháp ra đời muộn hơn nên lại không như thế. Nếu viết chi tiết con tằm đẻ ra tơ về câu chuyện này chắc cần 5 stt nữa!
Có lẽ vì việc quảng bá, giới thiệu xứ An Nam sang châu Âu và việc lập kế hoạch truyền giáo 1 cách bài bản cho người Pháp nên Rhodes bị các sử gia CS VN quy chụp cho cái tội là nguyên nhân dẫn tới việc thực dân Pháp xâm lược VN?!
Tuy nhiên, lúc đó kế hoạch của Rhodes mới chỉ là truyền giáo, mà điều đó cũng không hề dễ dàng, do việc cấm đạo, nên phải mất tới 200 năm sau thì người Pháp mới nổ súng đánh Đà Nẵng cùng với người TBN. Vì thế việc quy chụp nói trên chỉ là thuyết âm mưu dựa trên hậu quả để suy diễn ngược lại quá khứ. Đại khái giống như quy chụp Einstein là nguyên nhân dẫn đến việc Mỹ ném bom nguyên tử xuống Nhật.
Từ năm 1678, dưới sức ép của TBN, tòa Khâm mạng phải chia làm 2, phía Tây Đàng Ngoài do SMEP (Hội thừa sai Paris) cai quản, phía Đông Đàng Ngoài thì giao cho dòng Đa Minh (Dominique) trực thuộc Manila (các cha Tây Ban Nha ở Philippines). Đây là 1 đặc điểm dẫn đến sự truy bức giáo dân ở 2 dòng này là khác nhau. Xem chi tiết ở phần sau. Giáo dân dòng Thừa sai Paris bị thù hận hơn dòng Đa Minh.
Còn ở Đàng Trong, khâm mạng Tòa thánh là giáo sỹ Pigneau de Behaines (Bá Đa Lộc), năm 1771. Ông này là nhân vật nổi tiếng ở VN, bị sử gia CS căm ghét còn hơn cả A. De Rhodes, cũng bị cho là người giúp Nguyễn Ánh cõng rắn cắn gà nhà! Thực ra không phải thế. Bá Đa Lộc là người sát cánh cùng Nguyễn Ánh trong việc khôi phục vương quyền. Ông đã giúp cho Nguyễn Ánh ký 1 hiệp ước quân sự với Pháp, với cái giá phải trả là đảo Côn Lôn (Côn Đảo) và việc tự do thông thương ở Đà Nẵng. Nhưng hiệp ước này không bao giờ được thực hiện do phía Pháp "lật kèo". Vì thế, Bá Đa Lộc chỉ còn có thể giúp Nguyễn Ánh giành thắng lợi trước Tây Sơn với vai trò cá nhân trong việc mộ quân, sắm tàu chiến và vũ khí, không liên quan gì đến nước Pháp.
Hội thừa sai Paris bị giải tán trong cách mạng Pháp và thời tổng tài. Năm 1820 mới tái lập.
Nguyễn Ánh là người thân thiện với Thiên chúa giáo và người Pháp, vì những lý do trên. Trong số các tướng lĩnh của ông còn có 1 số người Pháp. Nhưng họ chả liên quan gì đến chủ nghĩa thực dân sau này. Những người Pháp này đều xin hồi hương sau khi Nguyễn Ánh lên ngôi vua. Thái tử Cảnh, con trưởng của Nguyễn Ánh, là con tin của Nguyễn Ánh trong tay Bá Đa Lộc, cũng thân thiện với Thiên chúa giáo, nhưng ông này chết sớm.
Người kế vị Gia Long là Minh Mạng thì lại căm ghét Thiên chúa giáo. Năm 1825, ông đã có đạo dụ chống lại các nhà truyền giáo. Minh Mạng không ưa Lê Văn Duyệt, tổng trấn Gia Định, là 1 cánh tay phải của Gia Long, người bảo trợ cho những người theo đạo.
Sau cuộc nổi loạn của Lê Văn Khôi, con nuôi Lê Văn Duyệt, năm 1835, Minh Mạng càng khắc nghiệt hơn. Trong số tù binh bị bắt có 1 linh mục Pháp là Marchand (tên Việt là cố Du). Ông này bị Minh Mạng khép tội lăng trì, bêu đầu ở các tỉnh, xác bị xé ra.
Năm 1836, 1 đạo dụ khác ban hành: "Tất cả các thày tu người Âu, bắt được trên tàu TQ, đậu trong vương quốc sẽ bị tử hình. Tất cả các thầy tu người Âu bị bắt trong nội địa cũng bị tử hình". Đạo dụ này cũng phạt tử hình những ai che giấu tu sỹ mà không khai báo. Từ năm 1836-1840 nhiều linh mục Pháp và TBN bị tra tấn và hành quyết. Nhiều giáo dân An Nam cũng bị giết.
Thời Thiệu Trị, kế vị Minh Mạng, thì việc cấm đạo có giảm bớt nhưng theo luật lệ thì vẫn còn. Năm 1845, 1 linh mục bị bắt giam. Quân Pháp phái tàu chiến đến ĐN để đe dọa đòi người. Linh mục này được thả nhưng lại quay lại An Nam vào năm sau và bị kết án tử, sau đó trốn thoát...
Năm 1847, khi không còn người Pháp nào ở An Nam, tàu Pháp đã nổ súng bắn chìm 1 số tàu của An Nam để đe dọa khiến Thiệu Trị tức giận. Ngay sau đó, 1 đạo dụ khác quy định giá 1 cái đầu nhà truyền giáo là 30 lạng bạc và tử hình không cần xét xử tất cả những người Âu trên lãnh thổ.
Tự Đức, kế vị Thiệu Trị, lại càng ác cảm với Thiên chúa giáo với các đạo dụ khắc nghiệt hơn với Thiên chúa giáo. Đặc biệt là sau khi có kẻ nổi loạn là Tạ Văn Phụng, người này vốn là 1 giáo dân, khá thân thiết với các thừa sai.
Cùng với việc cấm đạo và cấm giao thương với người Pháp của Tự Đức. Giới giáo sỹ đề nghị Paris phải can thiệp quân sự để chống lại sự áp bức tôn giáo của nhà Nguyễn.
Pháp xâm lược Nam Kỳ
Năm 1858, liên quân Pháp - Tây Ban Nha đã tấn công Đà Nẵng với lý do kể trên, nhưng không thành. Liên quân quay sang tấn công Gia Định và chiếm được thành này. Nhiều sách sử chính thống của VN quên mất vai trò của Tây Ban Nha. Lý khiến họ có mặt là do việc phân chia vùng ảnh hưởng ở Bắc Kỳ như đã viết bên trên và các cha của cả 2 quốc tịch bị bức hại. Hơn nữa, TBN có hạm đội ở Philippines, rất tiện để kéo tới Đà Nẵng.
Do thua trận, Tự Đức phải ký hiệp ước hòa bình 1862, phải "nhượng" 3 tỉnh miền Đông Nam Kỳ cho Pháp kèm với việc bồi thường chiến phí và điều khoản về việc tự do truyền đạo Thiên chúa.
Sách sử chính thống VN lờ đi chi tiết là hiệp ước này được thai nghén đến 4 năm (từ 1858) Tự Đức cũng không dễ khuất phục, nhất là điều khoản về tự do truyền đạo (điều 2) mãi mấy năm mới chịu chấp nhận. Có nghĩa là triều đình Huế rất ngoan cố với việc cấm đạo.
Sau khi đoàn sứ thần Phan Thanh Giản, Phạm Phú Thứ, Ngụy Khắc Đản sang Pháp điều đình về việc chuộc lại 3 tỉnh miền Đông bất thành, người Pháp tiếp tục chiếm tiếp 3 tỉnh miền Tây Nam Kỳ, với lý do là Huế đã dung túng quân nổi dậy chống Pháp (không thực hiện được hiệp ước hòa bình), khiến Phan Thanh Giản phải tự vẫn. Thực ra bản chất vấn đề là do Pháp đã bảo hộ được Campuchia không tốn 1 viên đạn, mà Campuchia và 3 tỉnh miền Đông lại không liền vào nhau được do cách biệt bởi 3 tỉnh miền Tây.
1 hiệp ước thứ 2 được ký năm 1874 Tự Đức nhượng nốt 3 tỉnh miền Tây cho Pháp cũng kèm theo điều khoản tự do truyền giáo vào không phân biệt đối xử với giáo dân.
Pháp chiếm HN
Sau khi thám hiểm sông Mekong để sang TQ không thành vì quá xa và hiểm trở. Người Pháp quay ra thám hiểm theo con sông Hồng để sang TQ và thấy con đường đó khả thi. 1 lái buôn Pháp thích phiêu lưu là Jean Dupuis đã đi thuyền sang TQ để buôn bán nhưng bị quan quân nhà Nguyễn chặn lại ở HN. Vụ này bị coi là nhà Nguyễn cấm giao thương. Nên trung úy Garnier đem quân ra HN và dễ dàng đánh úp được thành này với chỉ khoảng 1 đại đội lính. Nguyễn Tri Phương bị thương rồi tự vẫn. Đó là ngày 20/11/1873.
Sau đó Garnier bị quân Cờ Đen chém đầu. Qua thương thuyết, người Pháp quyết định trả lại thành HN và rút quân. Trận đánh trước đó chỉ mang tính cảnh cáo, chứ không phải để chiếm đóng HN. Nhưng việc quân Pháp tấn công và rút lui lại là vấn đề nghiêm trọng với giáo dân mà Giám mục Tây Bắc Kỳ là Puginier đã dự báo.
Văn Thân khởi nghĩa
Sau khi mất Nam Kỳ với 2 hiệp ước bất bình đẳng, giới sỹ phu ở Trung và Bắc Kỳ rất bất bình. 1 phần là do TCG có giáo lý trái với phong tục nên giới Nho sỹ bất bình. Họ cho rằng Tây là Đạo, Đạo là Tây, nên thù Tây là ghét Đạo.
Năm 1874 Nghệ An có 2 tú tài là Trần Tấn và Đặng Như Mai hội các văn thân trong hạt truyền hịch Bình Tây, sát tả, rồi kéo nhau đi đốt phá các làng theo đạo. Bình Tây thì không nổi, do quân Pháp quá mạnh, nên văn thân chủ yếu là sát tả (giết đạo). Triều đình phải đem quân đánh dẹp thì mới tạm yên. Nhưng phong trào này vẫn ngấm ngầm lan ra các tỉnh miền Trung và Bắc.
Văn thân Nam Định đốt nhiều làng Công giáo. Harmand phải dốc toàn lực để đánh dẹp. Sau khi nghe tin Garnier chết, Văn Thân lại quay về đánh phá Nam Định và Ninh Bình. Đặc biệt là khi quân Pháp rút khỏi đây.
Giáo phận Tây Bắc Kỳ là vùng lõi bị Pháp chiếm nên bị đánh phá ác liệt nhất. Nhưng giáo phận Đa Minh Tây Ban Nha thì lại không bị văn thân tàn sát, do ít liên quan tới quân Pháp.
Giáo dân các nơi phải tổ chức tự vệ, đánh giết, báo thù các vùng dân lương. Số giáo dân thiệt mạng lên tới hàng ngàn. Chi tiết xem ảnh đính kèm.
Trái với tư liệu của Cao Huy Thuần, sách của Trương Bá Cần cho rằng người Pháp lúc đó lại không hề bao che cho giáo dân. Sách của linh mục Cần viết khá khách quan, 2 chiều, khi phân tích rõ lý do khiến Văn Thân sát tả cũng như việc giáo dân tự vệ quá khích. Ông cũng không ngần ngại cho thấy là các giáo sỹ thừa sai như Puginier và nhiều giáo dân tích cực giúp quân Pháp, cũng là để tự bảo vệ tính mạng mình. LM Trần Lục, được biết đến là người thiết kế nhà thờ đá Phát Diệm, cũng là người hợp tác chặt chẽ với người Pháp.
Trong giai đoạn này Giám mục Puginier là 1 nhân vật chính. Ông đã viết nhiều bức thư kêu gọi người Pháp tấn công. Đây là lý do khiến sử gia CS căm phẫn các giáo sỹ nói chung.
Khi có phong trào Cần Vương, Văn Thân lại nổi lên tiếp để hưởng ứng, lại tiếp diễn việc sát tả. Chỉ trong năm 1885, có khoảng 30 ngàn giáo dân đã bị giết. Số liệu cụ thể xem ảnh đính kèm. Nếu tính từ năm 1874, khi bắt đầu có Văn Thân thì tổng số người chết có thể gấp nhiều lần.
Tóm lại, việc giáo sỹ và giáo dân giúp đỡ, kêu gọi người Pháp xâm chiếm VN là có thật. Điển hình nhất là GM Puginier. Nhưng phải thấy là việc họ làm trước tiên là để tự vệ trước việc cấm đạo, sát đạo của triều đình, sau đó là Văn Thân. Rõ ràng, bảo vệ tính mạng mình luôn quan trọng hơn việc bảo vệ đất nước. Tất nhiên, đây cũng không phải là sự lựa chọn của 100% giáo dân. Chỉ những vùng mà họ bị đe dọa tính mạng, nơi tâm điểm của giao tranh, thì giáo dân hay lựa chọn việc theo Pháp. Còn 1 số nơi yên bình hơn, như vùng giáo phận Đa Minh, thì họ lại có cách cư xử khác.
Stt có liên quan, lý do Tự Đức để mất nước: https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=978912348928395&id=100004289162781
Dương Quốc Chính, 16/12/2019
https://www.facebook.com/chinh.duongquoc.56/posts/1577794519040172
